رواج و گسترش تکنولوژی موجب ایجاد تغییرات بسیاری در زندگی افراد جامعه و شکل ارتباطات آن‌ها با یکدیگر شده است. امروزه، بسیاری از مکالمات و مراودات افراد در بستر فضای مجازی انجام می‌شود. در برخی موارد گفت‌وگوهایی میان افراد در همین مکالمات اینترنتی رد و بدل می‌شوند که می‌توانند در اثبات یک ادعا نزد دادگاه مفید واقع شوند. از این رو، این پرسش مطرح می‌شود که آیا اسکرین شات از پیام‌ها و مکالمات انجام شده در بستر فضای مجازی به عنوان دلیلی در جهت اثبات یک ادعا در دادگاه پذیرفته می‌شوند یا خیر؟
در این گفتار به پاسخ پرسش فوق و بررسی اعتبار اسکرین شات جهت اثبات دعاوی حقوقی و کیفری در دادگاه‌های ایران خواهیم پرداخت.
آیا اسکرین شات به عنوان ادله اثبات دعوا پذیرفته شده است؟
برخی از ادله اثبات دعوا مانند اقرار، شهادت، سوگند و غیره از گذشته تاکنون موضوعیت داشته و در دادگاه‌ها از اعتبار برخوردار بوده‌اند. با گسترش تکنولوژی شکل نوینی از ادله اثبات دعوا مطرح شد که حالت و ماهیتی متفاوت داشتند، مانند اسکرین شات یا پیامک و غیره. از این رو، قانونگذار در سال 1382 اقدام به تصویب قانون تجارت الکترونیک نمود. به موجب ماده 12 این قانون، اسناد و ادله اثبات دعوا ممکن است در قالب «داده پیام» بوده و هیچ دادگاهی نمی‌تواند به دلیل شکل و قالب آن‌ها ارزش اثباتی داده پیام‌ها را رد نماید.
تصویب ماده 12 قانون تجارت الکترونیک به معنای به رسمیت شناخته شدن ارزش اثباتی اسکرین شات و دیگر داده پیام‌هاست. مطابق این ماده، استناد به اسکرین شات در دادگاه‌ها بلااشکال بوده و قضات نمی‌توانند این دلایل را رد نمایند. اما بایستی توجه داشت که استناد به اسکرین شات‌ها شرایطی داشته که بایستی این شرایط رعایت شوند.
شرایط استناد به اسکرین شات
اسکرین شات مورد استناد در دادگاه بایستی دارای ویژگی‌هایی باشد تا به عنوان دلیل نزد دادگاه پذیرفته شود. در واقع، بایستی ابتدا اصالت آن محرز گردد. مطابق آیین نامه جمع آوری و استنادپذیری ادله الکترونیکی مصوب 1393، اصالت اسکرین شات زمانی محرز می‌شود که اسکرین شات از بستر پیام‌رسان‌هایی باشد که امکان ارائه داده‌های الکترونیکی آن‌ها به دستور مقام قضایی و توسط ارائه‌دهندگان خدمات دسترسی پیام‌رسان‌ها وجود داشته باشد.
مطابق این آیین نامه، ارائه‌دهندگان خدمات دسترسی پیام‌رسان‌های داخلی یا نمایندگان پیام‌رسان‌های خارجی در ایران موظف هستند که برخی از داده‌ها را برای مدت مشخصی نگهداری نمایند. بر این اساس، اگر اسکرین شات از بستر پیام‌رسانی گرفته شده باشد که امکان ارائه داده‌های الکترونیکی آن به دادگاه و به دستور مقام قضایی وجود داشته باشد و مدت نگهداری این داده‌ها نیز خاتمه نیافته نباشد، اصالت اسکرین شات احراز شده و به عنوان یک دلیل در جهت اثبات ادعا یا دفاع از خود به رسمیت شناخته خواهد شد.
آیا امکان استناد به اسکرین شات در صورت عدم احراز اصالت آن نیز وجود دارد؟
در برخی موارد اصالت اسکرین شات طبق آیین نامه جمع آوری و استنادپذیری ادله الکترونیکی قابل احراز نمی‌باشد. چرا که ممکن است پیام‌ها در بستر یکی از پیام‌رسان‌های خارجی مانند تلگرام ارسال شده باشد و امکان ارائه داده‌های الکترونیکی آن به دادگاه و به دستور مقام قضایی وجود نداشته باشد و یا اینکه مدت نگهداری داده‌ها در پیام‌رسان‌های داخلی خاتمه یافته باشد. در چنین مواردی، اسکرین شات به عنوان یکی از ادله اثبات پذیرفته نخواهد شد. اما همچنان بنا به ماده 12 قانون تجارت الکترونیک قاضی نمی‌تواند آن را رد نماید؛ بلکه در چنین مواقعی، اسکرین شات به عنوان اماره قضایی شناخته می‌شود. امارات قضایی از ادله اثبات دعوا محسوب نشده و قاضی ملزم به تبعیت از مفاد آن‌ها نخواهد بود، بلکه این امارات تنها به قاضی در رسیدن به علم کمک می‌نمایند.
مراحل استناد به اسکرین شات در دادگاه
در صورتی که پس از ثبت یک شکوائیه، شاکی اقدام به ارائه یک اسکرین شات به عنوان دلیلی جهت اثبات ادعای خود نماید، در وهله اول مقام قضایی درصدد احراز اصالت آن برخواهد آمد. طبق آنچه پیش‌تر بیان شد، مقام قضایی اقدام به صدور دستور ارائه گزارش پیام‌ها از پیام‌رسان مربوطه می‌نماید و پس از دریافت گزارش و احراز اصالت اسکرین شات، با توجه به این دلیل و دیگر ادله موجود اقدام به رسیدگی و صدور حکم می‌نماید.
اما در برخی موارد، امکان ارائه گزارش پیام‌ها از طرف پیام‌رسان مربوطه به علت خارجی بودن و یا انقضای مدت نگهداری پیام‌ها وجود ندارد. در چنین مواردی، اسکرین شات تنها به عنوان یک اماره محسوب شده و توجه به دلایل موجود دیگر چون اقرار یا علم قاضی جهت صدور حکم در اولویت هستند.
نحوه اثبات جرم با استناد به اسکرین شات
امروزه در بسیاری از موارد، اسکرین شات‌ها در اثبات جرم مؤثر می‌باشند، به ویژه آن که بسیاری از جرایم مانند تهدید یا توهین به راحتی در فضای مجازی قابل ارتکاب می‌باشند. چنانچه فردی قربانی یک جرم از طریق فضای مجازی شده و خواستار اثبات آن جرم با استناد به اسکرین شات‌های موجود باشد، بایستی سریعاً به پلیس فتا مراجعه کرده و پلیس فتا را در جریان این اقدام مجرمانه قرار دهد.
پلیس فتا بلافاصله وارد عمل شده و اقدام به بررسی و تطبیق اطلاعات اسکرین شات‌ها با پیام‌هایی که از طریق گوشی فرد ارسال شده‌اند می‌نمایند. در صورتی که جرم مورد نظر از طریق یکی از پیام‌رسان‌های داخلی ارتکاب یافته باشد، پلیس فتا می‌تواند دستور ارائه گزارش پیام‌ها را از پیام‌رسان مربوطه بخواهد. در صورت استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی نیز پلیس فتا این فرصت را خواهد داشت که آی‌پی متصل شده به اینترنت در پیام‌رسان خارجی را با آی‌پی فردی که اسکرین شات از پیام‌های وی گرفته شده تطبیق داده و مرتکب جرم را از این طریق شناسایی نماید.
بنابراین، اقدام سریع در مراجعه به پلیس فتا می‌تواند در اثبات جرم با استناد به اسکرین شات بسیار مؤثر باشد.
جایگاه اسکرین شات به عنوان دلیل در میان ادله اثبات دعوا
از گذشته تاکنون ادله اثبات دعوا در امور حقوقی و کیفری موارد مشخصی همچون اقرار، سند کتبی، شهادت، سوگند، علم قاضی و غیره بوده که در قوانین مدنی و جزایی از آن‌ها نام برده شده و شرایط استناد به هر یک از این دلایل بیان شده است. اسکرین شات به عنوان دلیل یک مفهوم جدید بوده و در قوانین گذشته اشاره‌ای به آن نشده است. از این رو، تطبیق اسکرین شات با یکی از ادله اثبات دعوا که از گذشته تاکنون موضوعیت داشته و در قوانین مورد اشاره قرار گرفته است بسیار مهم است.
با بررسی این موضوع و تطبیق اسکرین شات با دیگر ادله اثبات دعوا درمی‌یابیم که اسکرین شات در دسته اسناد قرار گرفته و به عنوان یک سند در میان ادله اثبات دعوا به رسمیت شناخته می‌شود. در قانون مدنی، اسناد به دو دسته اسناد رسمی و اسناد عادی تقسیم شده‌اند. چنانچه اصالت اسکرین شات طبق آنچه پیش‌تر بیان شد احراز گردد، اسکرین شات به عنوان یک سند رسمی شناخته خواهد شد و اگر اصالت اسکرین شات احراز نشود، از دسته ادله اثبات دعوا خارج شده و به عنوان یک اماره شناخته خواهد شد.
جعل اسکرین شات
بنا به ماده 1292 قانون مدنی ادعای انکار یا تردید نسبت به اسناد رسمی در دادگاه‌ها مسموع نیست و طرف مقابل تنها می‌تواند ادعای جعل نسبت به این اسناد داشته و آن را در دادگاه ثابت نماید. با توجه به اینکه اسکرین شاتی که اصالت آن محرز شده است به عنوان دلیل در دادگاه جزو اسناد رسمی شمرده می‌شود، از این قاعده مستثنی نیست و تنها ادعای جعل نسبت به آن پذیرفته می‌شود.
علاوه بر ماده 1292 قانون مدنی، ماده 15 قانون تجارت الکترونیک نیز به این موضوع اشاره داشته است. طبق این ماده، نسبت به داده پیام‌های مطمئن که اسکرین شات را نیز شامل می‌شود ادعای انکار و تردید مسموع نیست و تنها می‌توان ادعای جعل نسبت به این داده پیام‌ها طرح نمود. بنابراین، اگر یکی از طرفین دعوا در دادگاه اقدام به ارائه یک اسکرین شات به عنوان دلیل نماید، طرف مقابل می‌تواند نسبت به این دلیل ادعای جعل داشته و درصدد اثبات و احراز این موضوع برآید.
نتیجه‌گیری
با تصویب ماده 12 قانون تجارت الکترونیک امکان استناد به داده پیام‌ها در دادگاه‌ها فراهم شده است. اسکرین شات نیز در دسته داده پیام‌ها قرار گرفته و استناد به آن در دعاوی حقوقی و کیفری بلامانع است. اما بایستی توجه داشت که در ارائه اسکرین شات به عنوان دلیل، احراز اصالت آن امری ضروری است و در غیر این صورت، اسکرین شات از شمار ادله خارج شده و تنها به عنوان یک اماره قضایی شناخته می‌شود که می‌تواند به قاضی در رسیدن به علم کمک نماید. توصیه می‌شود که پیش از ارئه یک اسکرین شات به عنوان دلیل در دادگاه‌ها با وکلا و مشاورین حقوقی متخصص در این زمینه مشورت نمایید.
امیدواریم که با مطالعه این گفتار اطلاعات کافی در خصوص اسکرین شات به عنوان دلیل و ارزش و اعتبار آن در دادگاه‌ها را به دست آورده باشید. چنانچه با پرسش یا ابهامی در این خصوص مواجه شدید، می‌توانید پرسش خود را به منظور پاسخ‌دهی توسط کارشناسان در قسمت دیدگاه‌ها درج نمایید. همچنین، در صورت نیاز به دریافت مشاوره حقوقی تخصصی نیز می‌توانید به قسمت رزرو مشاوره در وب‌سایت وکیل سؤال مراجعه کرده و درخواست دریافت مشاوره خود را از این طریق ثبت نمایید.
